Sáng kiến kinh nghiệm Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ Địa lí

 Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí
 MỤC LỤC
 Trang
 A. PHẦN MỞ ĐẦU
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 2
1. Cơ sở khoa học2
2. Cơ sở thực tiễn3
II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU4
III. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU4
IV. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU4
 B. PHẦN NỘI DUNG
I. QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 5
1. Phương pháp sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học địa lí 5
2. Phương pháp làm việc với bản đồ9
3. Phương pháp làm việc với sách giáo khoa 15
4. Phương pháp thảo luận nhóm 19
5. Phương pháp báo cáo 23
6. Phương pháp vận dụng kiến thức thực tiễn 24
7. Phương pháp tổ chức trò chơi 25
II. VẬN DỤNG MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP VÀO BÀI DẠY 28
III. KẾT QUẢ THỰC HIỆN 34
 C. PHẦN KẾT LUẬN 35
 1 Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí
tương lai? Đó là nhiệm vụ chung của toàn ngành, toàn xã hội, đặc biệt là đội ngũ 
các thầy giáo, cô giáo và những người làm công tác giáo dục.
 Là giáo viên trực tiếp làm nhiệm vụ giảng dạy môn Địa lí, tôi luôn chăn 
trở trước những vấn đề trên và thiết nghĩa rằng: Cần phải có những phương pháp 
dạy học tích cực để cuốn hút học sinh, làm cho học sinh say mê, hứng thú, tự 
giác lĩnh hội tri thức, từ đó phát huy năng lực, trí sáng tạo, biết cộng tác làm việc 
và vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết vấn đề. Có như vậy mới đáp ứng 
được nhu cầu giáo dục và nhu cầu xã hội hiện nay.
 2. Cơ sở thực tiễn
 Trong xã hội hiện nay, cuộc cách mạng khoa học - công nghệ hiện đại và 
toàn cầu hóa đã đem lại cho con người những cơ hội và thách thức mới. Thực tế 
này đòi hỏi ngành giáo dục phải đào tạo ra những con người phát triển về trí tuệ, 
cường tráng về thể chất, phong phú về tinh thần, trong sáng về đạo đức, có ý chí, 
lòng say mê, khả năng tự học, tự chiếm lĩnh tri thức suốt đời. Trước những yêu 
cầu mới của xã hội, ngành giáo dục đã có nhiều bước đổi mới. Một trong những 
bước quan trọng là đổi mới phương pháp dạy học.
 Hướng đổi mới phương pháp dạy học là tích cực hóa hoạt động học tập 
của học sinh, khơi dậy và phát triển khả năng tự tìm tòi, khám phá, hình thành 
cho học sinh tư duy tích cực, nâng cao năng lực phát triển và giải quyết vấn đề, 
rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Địa lí cũng là một trong 
những bộ môn khoa học cơ bản để thực hiện mục tiêu trên. Vì Địa lí cung cấp 
cho học sinh một hệ thống kiến thức về tự nhiên, kinh tế, xã hội, mối quan hệ 
giữa các thành phần tự nhiên, mối quan hệ giữa tự nhiên với phát triển kinh tế và 
xã hội loài người... Từ đó giúp học sinh thêm yêu thiên nhiên, yêu đất nước, có 
ý thức trách nhiệm trong việc bảo vệ thiên nhiên - môi trường, bảo vệ những 
thành quả lao động của con người... góp phần hình thành phẩm chất, nhân cách 
con người Việt Nam đáp ứng được nhu cầu của xã hội và tiến bộ của thời đại. 
 Vậy mà một vài năm trước đây và ngay cả hiện nay, không ít học sinh 
thường xem nhẹ môn Địa lí nên trong quá trình học không mua sắm sách giáo 
khoa, không chú ý nghe giảng, khi kiểm tra thường tìm cách quay cóp hay chép 
bài của bạn... hoặc có quan tâm đến việc học nhưng chỉ là học mang tính chất 
chống đối và dành rất ít thời gian cho môn học này.
 Ngay kể cả một số giáo viên cũng cho rằng đây là môn học phụ nên chưa 
đầu tư nhiều thời gian và công sức vào việc soạn giảng và đổi mới phương pháp 
giảng dạy theo hướng tích cực. Một số giáo viên có đổi mới phương pháp dạy 
học nhưng áp dụng vẫn còn khá cứng nhắc: Học sinh được làm việc nhiều hơn, 
 3 Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí
 B. PHẦN NỘI DUNG
 I. QUÁ TRÌNH THỰC HIỆN ĐỀ TÀI “MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP DẠY 
HỌC PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, CHỦ ĐỘNG CỦA HỌC SINH TRONG 
GIỜ HỌC ĐỊA LÍ” 
 Phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh, về 
bản chất là các phương pháp dạy học đề cao chủ thể nhận thức của học sinh, 
được xác định dựa vào cách thức hoạt động nhận thức của học sinh. Trong học 
tập, bằng các hoạt động thảo luận, tranh luận, báo cáo, trò chơi,... các em có 
được những tri thức, kỹ năng cần thiết. Điều này có thể đạt được thông qua rất 
nhiều phương pháp dạy học khác nhau, bao gồm cả những phương pháp dạy học 
truyền thống và phương pháp dạy học tiên tiến. Sự lựa chọn phương pháp nào 
phụ thuộc vào các mục tiêu và kết quả mong muốn trong từng nội dung bài học 
cụ thể.
 Trong đề tài này, tôi chỉ xin đề cập đến việc vận dụng một số phương 
pháp chủ đạo mà hiện nay tôi đang áp dụng.
 1. Phương pháp sử dụng bản đồ tư duy (BĐTD) trong dạy học Địa lí
 Bản đồ tư duy hiện là một công cụ đã và đang được sử dụng bởi rất nhiều 
cá nhân, tổ chức trên toàn thế giới với nhiều lĩnh vực ứng dụng khác nhau.
 BĐTD là một sơ đồ mở, không yêu cầu về tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản 
đồ địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, khai thác “sức mạnh” của màu sắc, 
hình ảnh, ngôn từ chắt lọc, súc tích, nhằm kích thích khả năng sáng tạo vô tận 
của học sinh.
 Sử dụng BĐTD góp phần rèn luyện phương pháp học tập hiệu quả cho 
học sinh bởi BĐTD chính là công cụ tư duy, là phương pháp khai thác tối đa 
năng lực của bộ não, đặc biệt là năng lực sáng tạo, từ đó xóa bỏ dần lối “học 
gạo”, “học vẹt”, BĐTD còn giúp học sinh học tập tích cực, chủ động. Trong quá 
trình thành lập BĐTD học sinh phải độc lập suy nghĩ, rà soát kiến thức, phân 
tích, khái quát hóa để phát hiện mối liên hệ bản chất của sự vật, hiện tượng và 
phản ánh mối liên hệ đó lên bản đồ mà không theo bất kỳ khuôn mẫu nào. 
Phương pháp này cũng sẽ phát huy tối đa được tính sáng tạo và phản ánh đậm 
nét cá tính của học sinh thông qua trí tưởng tượng, óc thẩm mỹ, năng khiếu hội 
họa. BĐTD giúp học sinh hệ thống được nội dung kiến thức, trình bày ý tưởng 
một cách rõ ràng, tăng khả năng ghi nhớ và có thể lập kế hoạch học tập một cách 
cụ thể.
 Với nhiều ưu điểm trên của BĐTD nên ngay từ tiết mở đầu ở lớp 6, tôi đã 
sử dụng bản đồ tư duy để giới thiệu toàn bộ chương trình Địa lí THCS như sau:
 5 Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí
 Nằm ở bán đảo Đông Dương
Vùng đất liền: Diện 
tích 329,3 nghìn km2 Trung tâm Đông Nam Á
 Tiếp giáp 2 vành đai sinh khoáng
Vùng biển: Diện tích 
khoảng 1 triệu km2 Phạm vi lãnh thổ Đặc điểm Giao thoa của nhiều luồng Đ-TV
 Tiếp xúc của nhiều dân tộc
Vùng trời (toàn bộ diện 
tích bao trùm phần đất Nằm trong múi giờ thứ 7
liền và phần biển) Vị trí địa lí 
 Việt Nam Tự nhiên
 Biển Đông 
 P.triển KT-XH
 Thuân lợi
 Trung Quốc 
 Tiếp giáp Ý nghĩa
 Lào An ninh Q.phòng
 Campuchia Hạn chế...
 Vịnh Thái Lan
 b) Sử dụng BĐTD trong việc củng cố kiến thức
 Sau mỗi bài học giáo viên thường củng cố lại kiến thức cho học sinh. 
 Thay vì dùng lời để chốt lại những kiến thức cơ bản hay sử dụng những bài tập 
 trắc nghiệm để củng cố kiến thức, tôi thường sử dụng bản đồ tư duy (đặc biệt 
 với những bài có nhiều nội dung). Việc làm này giúp giáo viên đỡ mất thời gian, 
 không cần nhắc lại kiến thức cũ nhiều lần mà vẫn hệ thống được toàn bộ nội 
 dung của bài học. Học sinh tiếp nhận kiến thức bằng kênh thông tin này cũng dễ 
 dàng hơn, khoa học hơn và ghi nhớ được lâu hơn.
 Ví dụ: Sau khi học xong bài Môi trường hoang mạc (Địa lí 7), học sinh 
 cần phải nắm được đặc điểm vị trí, khí hậu và sự thích nghi của thực vật, động 
 vật với môi trường. Để khắc sâu kiến thức cho học sinh và định hướng cho các 
 em phương pháp học tập, tôi sử dụng BĐTD với nội dụng như sau:
 Khí hậu khô hạn
 Đặc điểm
 Trung tâm lục 
 Địa hình: cồn cát, sỏi đá
 địa Á - Âu
 Vị trí Môi trường 
 hoang mạc Động vật:............
 Dọc hai bên Sự thích nghi 
 đường chí tuyến của sinh vật
 Thực vật: ............
 7 Một số phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh trong giờ học Địa lí
 * Sử dụng BĐTD trong dạy học là phương pháp hiệu quả để phát huy tính 
tích cực, chủ động của học sinh nhưng đòi hỏi giáo viên phải tư duy khoa học, 
vận dụng sáng tạo và nhất là phải có sự “đồng điệu” với học sinh.
 2. Phương pháp làm việc với bản đồ
 Bản đồ vừa là phương tiện trực quan, vừa là nguồn tri thức quan trọng. Sử 
dụng bản đồ không chỉ giúp học sinh lĩnh hội được kiến thức địa lí một cách nhẹ 
nhàng, nhanh chóng và ghi nhớ lâu bền mà còn giúp các em nắm chắc kiến thức, 
trau dồi cho các em phương pháp học tập, nghiên cứu địa lí. Trong khi sử dụng 
bản đồ, học sinh phải luôn luôn quan sát, tưởng tượng, phân tích, so sánh, tổng 
hợp... tư duy của các em luôn luôn được hoạt động và phát triển vì thế mà học 
tập sẽ đạt kết quả cao hơn.
 Ngay từ lớp 6, tôi đã hướng dẫn và rèn luyện cho học sinh kỹ năng làm 
việc với bản đồ. Các kỹ năng này theo thứ tự từ thấp lên cao, từ đơn giản đến 
phức tạp, được hình thành dần trong quá trình học tập của học sinh, cụ thể:
 a) Kỹ năng nhận biết, chỉ và đọc các đối tượng địa lí trên bản đồ
 Đây là kỹ năng đơn giản nhưng rất cơ bản. Nắm chắc kỹ năng này đồng 
thời học sinh sẽ nắm các kỹ năng khác một cách thuận lợi hơn. Vì vậy, ngay từ 
đầu lớp 6 tôi đã rèn luyện kỹ năng này cho học sinh.
 Muốn nhận biết các đối tượng địa lí trên bản đồ, tôi thường hướng dẫn 
học sinh dựa vào bảng chú giải rồi đối chiếu từ bảng chú giải lên bản đồ - học 
sinh sẽ có ngay được biểu tượng về đối tượng địa lí. Sau đó tôi đọc địa danh, chỉ 
đối tượng địa lí trên bản đồ treo tường và hướng dẫn học sinh đối chiếu tìm trên 
bản đồ trong sách giáo khoa hoặc Atlat. Một điểm rất quan trọng: khi đã xác 
định được đối tượng địa lí trên bản đồ, học sinh cần phải biết nhận xét đặc điểm 
hình thù, kích thước cũng như vị trí của nó trong mối quan hệ với các đối tượng 
địa lí khác ở xung quanh. Điều này không chỉ giúp các em ghi nhớ đối tượng địa 
lí đó trên bản đồ mà còn nhớ được những đối tượng địa lí khác có liên quan. 
Đây là cách để học sinh tự làm giàu thêm kiến thức địa lí và dễ dàng tìm được 
các đối tượng địa lí chưa biết trên bản đồ. Sau cùng tôi hướng dẫn học sinh cách 
chỉ đối tượng địa lí trên bản đồ - thao tác này tôi thường uốn nắn cho các em tư 
thế đứng, cách chỉ các đối tượng địa lí trên bản đồ phải theo thứ tự từ Bắc đến 
Nam, từ Tây sang Đông.
 b) Kỹ năng xác định phương hướng và tọa độ địa lí
 Tôi đã hình thành và rèn luyện cho học sinh kỹ năng này bắt đầu từ bài 
“Phương hướng trên bản đồ. Kinh độ, vĩ độ và tọa độ địa lí” - Địa lí 6.
 9