SKKN Góp phần giáo dục tình cảm học sinh qua giảng dạy ca dao trong chương trình Ngữ văn 7

 GÓP PHẦN GIÁO DỤC TÌNH CẢM HỌC SINH QUA GIẢNG DẠY CA DAO TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 7
 1. PHẦN MỞ ĐẦU
 1.1. Lí do chọn đề tài
 Năm tháng qua đi với mọi nỗ lực và tham vọng, Tần Thủy Hoàng không thể nào ngăn 
cản dấu ấn của thời gian trên Vạn Lý Trường Thành. Gạch đã mục, cỏ hoang đã mọc, 
trường thành kia chỉ còn là “vang bóng của một thời huy hoàng lộng lẫy”. Trong dòng 
chảy thời gian hàng trăm, hàng ngàn năm có bao sự kiện, bao chuyện đời bị phủ mờ, lãng 
quên. Thời gian có thể phá hủy tất cả nhưng dường như có một nơi thời gian không bao giờ 
bước tới. Nơi ấy là “trường thành” trong tâm khảm người Việt Nam. Nhất là những câu nói 
dân gian từ ngàn xưa vọng lại vẫn đậu mãi trong lòng mỗi người con đất Việt, gợi nhớ gợi 
thương. Điều đó thể hiện rõ hơn cả qua mảng ca dao dân ca trong chương trình Ngữ văn 
lớp 7.
 Xã hội biến động không ngừng, lòng người luôn đổi thay, đến một phút giây nào đó 
trước những trắc trở, tình huống gai góc trong cuộc sống, những vấn đề cần giải đáp thì bất 
chợt nhứng áng ca dao ấy lại ùa về trong ta làm sáng lên bao ý tưởng đẹp, bao gợi ý hay. 
Vì sao ca dao lại có sức hút lạ kỳ như vậy? Phải chăng thơ ca trữ tình dân gian được sáng 
tác, nuôi dưỡng, lưu truyền bởi tập thể nhân dân lao động, những người chân lấm tay bùn, 
một đời “bán mặt cho đất bán lưng cho trời”. Nhân vật trữ tình trong thơ ca dân gian là 
những con người bình dị, những người dân lao động chân chính. Qua con mắt suy nghĩ và 
trái tim của họ, cuộc sống được phản ánh một cách chân thật và đa dạng. Vì thế các nhà 
nghiên cứu đã từng đánh giá rất cao giá trị nhiều mặt của thơ ca dân gian “là tiếng tơ đàn 
muôn điệu của tâm hồn quần chúng”. 
 Nằm trong dòng văn học dân gian, ca dao như dòng suối đậm đà hồn thiêng dân tộc, 
ngọt ngào hương sắc đồng quê. Xuân Diệu trong lời bạt cho sách dân ca miền Nam Trung 
Bộ có viết “Những câu ca dao từ Nam chí Bắc như có đất, như có nước, như có cát, như có 
biển, như có mồ hôi người, chúng ta sẽ cảm thấy dần dần tụ lại nơi khoé mắt một giọt ướt 
sáng ngời. Đó là một giọt tinh tuý chắt ra từ ruột già của non sông”.
 Những bài ca dao là dòng sữa ngọt lành nuôi dưỡng tâm hồn và bồi đắp năng khiếu thẩm 
mỹ cho thế hệ trẻ. Là sáng tác của quần chúng nhân dân, những bài ca dao có tác dụng giáo 
dục và giáo dưỡng to lớn đối với các thế hệ học sinh phổ thông. Ca dao đem lại cho ta 
những hiểu biết phong phú và đa dạng về cuộc sống của nhân dân qua các thời đại. Đó là 
những kinh nghiệm sản xuất, không tìm đến với ca dao - Những tác phẩm nghệ thuật của 
cha ông được lưu truyền qua trường kỳ lịch sử, như cuộc trường chinh vạn dặm. Ca dao có 
tác dụng giáo dục nhiều mặt nhưng chủ yếu và cốt lõi nhất là “bối đắp tâm hồn dân tộc cho 
thế hệ trẻ”. Bởi vì ca dao cùng với văn học dân gian chính là hồn dân tộc, là bản sắc Việt 
Nam. Ca dao chính là nơi thể hiện những cung bậc tình cảm của người Việt Nam. Các bài 
ca dao của nhân dân ta tràn đầy lòng nhân ái và lấp lánh ánh sáng của trí tuệ. Với tiềm 
năng và sức mạnh đó, ca dao sẽ góp phần tích cực vào việc bồi đắp tâm hồn dân tộc cho 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 1 GÓP PHẦN GIÁO DỤC TÌNH CẢM HỌC SINH QUA GIẢNG DẠY CA DAO TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 7
 2. NỘI DUNG
 2.1. Thực trạng trong việc dạy và học văn học dân gian ở lớp 7
 2.1.1. Về phía người dạy
 Một bộ phận giáo viên hiện nay vẫn dạy ca dao với tiềm thức là văn học viết, không đặt 
nó vào vốn văn học dân gian trữ tình truyền thống để khai thác, tiếp cận.
 Mỗi bài ca dao thường có nội dung và nghệ thuật lại đặt trong một chùm ca dao được 
khai thác trong một tiết học, bởi vậy giáo viên thường bị thiếu thời gian để khai thác sâu 
sắc các bài ca dao.
 Phổ biến nhất là cách “diễn nôm ca dao”. Với cách này, người dạy nói lại nội dung trực 
tiếp của ca dao. Bằng cách giảng này thường không đem lại hào hứng học tập cho học sinh 
vì nội dung giảng không có gì mới mẻ.
 Có người lại phức tạp hóa sự giản dị của ca dao, lôi cuốn học sinh bằng những lời lẽ 
bóng bẩy, những thuật ngữ chuyên môn khiến học sinh không có những cảm xúc thực sự 
cần thiết, xa rời trọng tâm.
 Có người lấy ca dao làm điểm xuất phát để từ đó liên hệ, liên tưởng dẫn dắt học sinh 
sang những câu thơ trong tác phẩm văn học theo sở trường, cảm hứng tự do của mỗi giáo 
viên. Cách này lôi cuốn cả thầy và trò, có lúc quên cả giờ giấc nhưng đích cuối cùng học 
sinh không cảm nhận được cái hay của bài ca dao.
 Tôi thiết nghĩ phần nhiều giáo viên chú trọng đến khai thác nội dung, nghệ thuật của bài 
ca dao mà quên mất việc giáo dục tình cảm yêu thương, kính trọng ông bà, cha mẹ, tình 
anh em, lòng tự hào về quê hương đất nước, để từ đó giúp học sinh biết liên hệ và có 
những rung cảm thực sự khi đến với ca dao.
 2.1.2. Về phía người học
 Khi tìm hiểu cụ thể từng đối tượng học sinh chúng tôi thấy đa số học sinh chưa yêu thích 
môn văn, hiểu tác phẩm văn học không sâu sắc.
 Tâm hồn khô khan, thờ ơ lạnh nhạt với mọi người xung quanh, các em ít quan tâm đến 
người khác, kể cả người thân.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 3 GÓP PHẦN GIÁO DỤC TÌNH CẢM HỌC SINH QUA GIẢNG DẠY CA DAO TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 7
 Hiểu được tâm tư, tình cảm và những nguyện vọng của người dân gửi gắm trong từng 
bài ca dao.
 Thấy được vẻ đẹp về tâm hồn, của người dân qua nghệ thuật "Tứ " của các bài ca dao.
 Từ đó các em hiểu và cảm nhận được tình yêu quê hương đất nước, con người Việt 
Nam, biết tự hào về truyền thống của nhân dân. Biết kính trọng cha mẹ, ông, bà, tổ tiên, 
thầy cô, biết yêu thương bạn bè. Biết cảm thông chia sẽ với những số phận bất hạnh. Chọn 
cách ứng xử có tình, có nghĩa.
 Yêu cầu cao hơn, các em biết sưu tầm theo chủ đề, vận dụng, tập sáng tác ca dao theo 
thể thơ đã được học, từ đó bộc lộ tình cảm của mình.
 2.2. Giải pháp
 2.2.1. Tạo hứng thú học tập cho học sinh
 Để giờ dạy ca dao đạt được hiệu quả, trước hết người giáo viên phải tạo được hứng thú 
học tập cho học sinh, cuốn hút các em vào giờ học, để từ đó các em yêu thích môn Văn 
hơn.
 Ca dao - dân ca cũng như tác phẩm văn học dân gian khác, nó là những sáng tác nghệ 
thuật truyền miệng của nhân dân. Ca dao là những áng thơ ca trữ tình diễn tả đời sống, tình 
cảm, tâm hồn của nhân dân. Ca dao là người bạn thân thuộc với mỗi người trong suốt cuộc 
đời. Khi chào đời được nghe những lời hát ru à ơi của mẹ, của bà, để khi lớn lên lại gửi 
gắm tình cảm của mình qua lời ca, các em cảm nhận được những tâm hồn tình cảm của 
người dân Việt. Trong ca dao, những cảm xúc, những suy nghĩ và tình cảm được biểu hiện 
đều gắn liền với những cảnh ngộ sống, đều do hoàn cảnh, những cảnh ngộ đời sống đó tạo 
ra, gợi lên. Vì vậy khi giảng dạy phần này với từng bài ca dao cụ thể, tôi đã cố gắng gợi ra 
đưa các em vào từng hoàn cảnh, từng lời ca của mỗi bài.
 Qua mỗi bài tôi đã phát huy ưu thế của ca dao bằng cách tạo tâm thế cho giờ học qua 
giọng đọc diễn cảm, có thể hát dân ca để mở rộng thêm vốn hiểu biết của học sinh.
 2.2.2. Xây dựng hệ thống câu hỏi
 Đặc trưng trong phân môn Văn là đi từ văn đến ý, từ phân tích đến giảng bình. Giáo viên 
phải xác định được hệ thống câu hỏi phù hợp với đặc trưng thể loại. Như chúng ta đã biết 
phần lời của những câu hát dân gian thiên về tình cảm và biểu hiện lòng người, thường đan 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 5 GÓP PHẦN GIÁO DỤC TÌNH CẢM HỌC SINH QUA GIẢNG DẠY CA DAO TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 7
 Hỏi: Các điệp ngữ, đảo ngữ : Đứng bên ni đồng, đứng bên tê đồng, mênh mông bát ngát, 
bát ngát mênh mông gợi cho người đọc, người nghe cảm giác và ấn tượng gì?
 Trả lời: Gợi cho chúng ta như đang đứng trước một cánh đồng rộng, nhìn hút tầm mắt, 
từ bên nào nhìn ra đều thấy sự rộng lớn của cánh đồng lúa đang thì con gái.
 Những hình tượng có nội dung phong phú, có màu sắc xúc cảm là chỗ dựa tốt để nắm 
vững bài học  Vai trò của giáo viên trong việc giáo dục năng lực tưởng tượng của học 
sinh là rất quan trọng, khéo léo dùng các biện pháp và phương pháp kích thích học sinh tạo 
nên các hình ảnh của những cái chưa bao giờ thấy "tránh chủ quan và bịa đặt".
 Hệ thống câu hỏi tích hợp, rèn luyện kỹ năng sống
 Tình cảm gia đình là một tình cảm thân quen thể hiện thường xuyên trong quan hệ của 
học sinh với cha mẹ, ông bà, anh em, cô chú,  Các em thường xuyên sống trong tình cảm 
đó, thấm thía hạnh phúc của tình cảm gia đình. Vì vậy liên hệ với các quan hệ tốt hay chưa 
tốt của học sinh với gia đình là điều cần thiết. Cũng có thể bằng cách để cho học sinh kể về 
gia đình mình, tình cảm của mình đối với gia đình mình. Hoặc từ thực tế các lỗi của học 
sinh đối với gia đình như không vâng lời cha mẹ, không kính trọng ông bà, anh em không 
thương yêu nhau.
 Ví dụ, khi dạy bài “Công cha như núi ngất trời
 Nghĩa mẹ như nước ở ngoài biển Đông
 Núi cao biển rộng mênh mông
 Cù lao chín chữ ghi lòng con ơi!”.
 Hỏi: Câu nào trong bài ca dao nói lên lời khuyên tha thiết?
 Trả lời: Hai câu cuối là lời nhắn nhủ ân tình thiết tha. Hai tiếng “con ơi” làm cho lời ru 
trở nên ngọt ngào, thấm thía. Sử dụng từ Hán Việt “Cù lao chín chữ” để nói công lao sinh 
thành, nuôi dưỡng, dạy bảo con cái vất vả khó nhọc nhiều bề. Do đó các em phải “ghi 
lòng” tạc dạ công ơn to lớn của cha mẹ, sống có hiếu làm tròn bổn phận đạo làm con 
 Hỏi: Trong cuộc sống gia đình có bao giờ em lỡ lời với cha mẹ, làm trái với lời khuyên 
của bài ca dao không?
 Trả lời: Học sinh kể một sự việc đã phạm lỗi với cha mẹ. Qua câu chuyện của học sinh 
kể, giáo viên tích hợp giáo dục kỹ năng sống, phải biết quan tâm giúp đỡ cha mẹ từ những 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 7 GÓP PHẦN GIÁO DỤC TÌNH CẢM HỌC SINH QUA GIẢNG DẠY CA DAO TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 7
tế và lòng tự hào đối với con người và quê hương đất nước Việt Nam. Khi dạy bài này, 
giáo viên nên sử dụng tranh ảnh và bản đồ để giúp học sinh thấy được vẻ đẹp của các danh 
lam thắng cảnh đất nước. Từ đó giáo dục thái độ trân trọng giữ gìn, bảo tồn những di sản 
văn hóa của dân tộc đồng thời tích hợp giáo dục môi trường cho học sinh.
 Đền Sòng Cầu Thê Húc
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 9 GÓP PHẦN GIÁO DỤC TÌNH CẢM HỌC SINH QUA GIẢNG DẠY CA DAO TRONG CHƯƠNG TRÌNH NGỮ VĂN 7
 Khi tìm hiểu tác phẩm văn học thì phần luyện tập không có nghĩa là làm bài tập mà đây 
là phần giúp học sinh nắm bắt tác phẩm sâu hơn cả về nội dung lẫn nghệ thuật. Thông qua 
phần luyện tập: Đọc, hát, ca dao dân ca, học sinh có thể rung cảm trước những hình ảnh 
đẹp, những câu ca dao hay, từ đó bày tỏ được những ý kiến đánh giá của mình về tác phẩm 
một cách đầy đủ, chính xác hơn.
 Tuy nhiên trong quá trình giảng dạy, tôi nhận thấy đôi khi giáo viên chúng ta hay bỏ qua 
phần này vì cho rằng phần này không quan trọng hoặc lướt qua do thiếu thời gian. 
Những quan niệm đó hết sức sai lầm cần phải phê phán. Bởi thực tế giảng dạy đã cho ta 
thấy rất rõ không có bộ môn khoa học nào là không có phần luyện tập, thực hành. Chỉ 
thông qua thực hành luyện tập, học sinh mới nắm bắt bài học sâu sắc hơn. Với bộ môn 
Ngữ văn, phần dạy ca dao dân ca thì khâu luyện tập lại càng quan trọng. Nếu chỉ đơn thuần 
dạy cho các em hiểu nội dung và nghệ thuật của bài ca dao thì dễ rơi vào tình trạng 
nhàm chán, bởi những bài ca dao có cùng chung chủ điểm thường giống nhau về nội dung 
và nghệ thuật có những nét khái quát tương tự như nhau. Nhưng cũng vẫn là những bài ca 
dao đó, khi các em đựơc cất lên bằng những làn điệu dân ca các miền khác nhau, thì nó trở 
nên gần gũi, quen thuộc, dễ nhớ, dễ thuộc biết bao. Âm thanh của lời ca kết hợp với nền 
nhạc dân gian đã giúp các em cảm thụ tác phẩm dân gian nhanh hơn, dễ dàng hơn trong 
học tập. Đồng thời thông qua đó giáo viên đã rèn cho học sinh mạnh dạn hơn trong học tập, 
giao tiếp, giúp các em bộc lộ những khả năng khác của bản thân như năng khiếu văn nghệ, 
năng khiếu thuyết trình ...
 Thông qua luyện tập, học sinh rèn luyện được kỹ năng cảm thụ văn bản, kỹ năng luyện 
viết đoạn văn, bộc lộ tình cảm một cách chân thành, mộc mạc về gia đình và tình yêu quê 
hương đất nước.
 Ví dụ, khi học xong phần ca dao về quê hương đất nước con người học sinh luyện tập 3-
5 phút theo yêu cầu viết một đoạn văn biểu cảm về quê hương mình. Các em phải biết chọn 
nét đẹp về cảnh vật và con người để lại trong lòng ấn tượng sâu sắc.
 2.2.4. Giáo dục tình cảm học sinh qua hoạt động ngoại khóa
 Ngoại khoá là một trong những khâu thực hành khá quan trọng, bởi thông qua những 
buổi ngoại khoá, giáo viên giúp học sinh cảm thụ văn học tốt hơn, đồng thời phát hiện, 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 11