SKKN Sử dụng một số phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của học sinh trong dạy học Địa lí 7, 8

 I. PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
 Ngày nay, với sự phát triển như vũ bão về khoa học kĩ thuật, xu thế toàn cầu hóa 
đang diễn ra mạnh mẽ đòi hỏi các quốc gia phải đào tạo ra một nguồn nhân lực dồi dào, 
có trình độ cao, nhạy bén với công nghệ mới. Chính vì vậy, giáo dục đang trở thành nhân 
tố quyết định đến sự phát triển nhanh và bền vững của mọi quốc gia. Việt Nam là quốc 
gia đang phát triển, việc đầu tư cho giáo dục là sự đầu tư đúng đắn để tránh tụt hậu so với 
các nước trên Thế giới, rút ngắn khoảng cách chênh lệch về trình độ phát triển. 
 Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 – 2020 đã định hướng “Phát triển và 
nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nhân lực chất lượng cao là một đột phá 
chiến lược”. Để xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao trước hết phải đẩy mạnh phát 
triển giáo dục. Nhận thức được việc đổi mới phương pháp dạy học là một trong những 
vấn đề bức thiết ở nước ta hiện nay, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đưa ra nhiều nghị quyết, 
chỉ thị về đổi mới PPDH. Chiến lược phát triển giáo dục 2011 – 2020 trong quan điểm 
chỉ đạo phát triển giáo dục về đổi mới nội dung, PPDH đã chỉ rõ “Tiếp tục đổi mới 
phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính 
tính cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học”. Chính vì vậy, 
đổi mới PPDH là một trong những nhiệm vụ chiến lược quan trọng.
 Thực tiễn việc dạy học Địa lí ở trường trung học phổ thông hiện nay cho thấy giáo 
 viên gặp nhiều khó khăn trong việc xác định PPDH phù hợp với đối tượng học viên, nội 
 dung, mục tiêu và phương tiện kĩ thuật của nhà trường. Tuy nhiên, một số GV bước đầu 
 đã mạnh dạn áp dụng một số PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS. 
 Trong đó, GV giữ vai trò chủ đạo, còn HS chủ động khai thác kiến thức. Chính vì vậy, 
 HS tiếp nhận bài giảng một cách khoa học, logic, khả năng vận dụng kiến thức vào thực 
 tế cao, đồng thời rèn luyện được nhiều kĩ năng địa lí cần thiết.
 Nội dung chương trình Địa lí 7, 8 đề cập chủ yếu đến các thành phần nhân văn của 
 môi trường, các môi trường địa lí, thiên nhiên và con người ở các châu lục và tim hiểu 
 về tự nhiên của Việt Nam.  số lượng hình ảnh, bảng kiến thức, bản đồ, hệ thống câu 
 hỏi giữa bài khá nhiều. Học sinh lớp 7, 8 với sự phát triển mạnh mẽ của tư duy logic, tư 
 duy trừu tượng, thích khám phá, tò mò để tìm ra cái mới, thích tranh luận, làm việc theo 
 nhóm để dần hoàn thiện về kiến thức và kĩ năng, có sự hiểu biết nhất định về các vấn đề 
 toàn cầu và khu vực. Do đó, đây là cơ sở thuận lợi cho việc vận dụng nhiều PPDH theo 
 hướng phát huy tính tích cực học tập của HS trong dạy học Địa lí lớp 7, 8.
 Là giáo viên giảng dạy môn Địa lí, nghiên cứu việc xác định một số phương pháp 
 dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS trong dạy học Địa lí 7, 8 
 nhằm thấy được vai trò của vấn đề trên, giúp bản thân có định hướng trong quá trình 
 nâng cao năng lực tự học, tự nghiên cứu của bản thân, đồng thời tích lũy kiến thức phục 
 vụ cho công tác giảng dạy sau này.
 Với tất cả những lí do trên, Tôi quyết định chọn đề tài “Sử dụng một số phương 
 pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của học sinh trong dạy học 
 Địa lí 7, 8” làm đề tài của mình. 
2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài
 1 b. Hệ thống các phương pháp dạy học phổ thông
 Khái niệm
 * Theo Phạm Viết Vượng
 PPDH là tổng hợp cách thức hoạt động phối hợp, tương tác giữa GV và HS, nhằm 
giúp HS chiếm lĩnh hệ thống kiến thức khoa học, hình thành hệ thống kĩ năng, kĩ xảo, 
thực hành sáng tạo và thái độ chuẩn mực theo mục tiêu của quá trình dạy học 14, tr. 
179.
 - Các nhóm PPDH của môn Địa lí (Nguyễn Đức Vũ) căn cứ vào mức độ hoạt động 
của GV và HS.
 + Các PPDH truyền thống.
 Bảng 1.1. Nhóm các phương pháp dạy học truyền thống
 Dựa vào nguồn tri thức Tên các phương pháp cụ thể
1. Nhóm phương pháp Thuyết trình (diễn giảng, giảng giải, giảng thuật), đàm 
dùng lời thoại vấn đáp; Đọc, mô tả, làm việc với SGK, so sánh
2. Nhóm PPDH trực quan Sử dụng bản đồ, quan sát địa lí, sử dụng phim ảnh, hình vẽ 
 của GV trên bảng, sử dụng sơ đồ, tranh ảnh, đồ dùng trực 
 quan khác
3. Nhóm phương pháp Thực hành quan sát ở địa phương, thực hành với bản đồ, 
thực hành bảng số liệu, sơ đồ, hoạt động độc lập của HS.
 + Nhóm PPDH cải tiến: PPDH giải quyết vấn đề, sử dụng phương tiện dạy học theo 
hướng nguồn tri thức, đàm thoại gợi mở.
 + Nhóm các PPDH tiên tiến: Thảo luận, tranh luận, khảo sát điều tra, động não, báo 
cáo, đóng vai,
 Hiện nay, ở Việt Nam các tác giả phân chia PPDH thành hai nhóm: Phương pháp 
truyền thống và phương pháp tích cực để nói tới các xu hướng đổi mới của PPDH.
2. Thực trạng vấn đề nghiên cứu
a. Đặc điểm tâm sinh lí học sinh lớp 7, 8
 HS ở mỗi cấp, mỗi lớp lớp có những đặc điểm khác nhau về mặt tâm sinh lí, trình 
độ, khả năng nhận thức và cả hứng thú học tập cũng không giống nhau. Lứa tuổi HS 
THCS là lứa tuổi có những chuyển biến quan trọng cả về sự phát triển thể lực lẫn sự phát 
triển tâm lí. Các em đều đang ở độ tuổi mới lớn, chưa tích lũy được nhiều kinh nghiệm 
sống, ý thức thái độ đối với việc học tập, các em chưa làm quen được việc định hướng, 
lựa chọn việc học tập các môn học. Do đó, thái độ và hứng thú học tập của các em cũng 
thường gắn liền với những môn học mà các em yêu thích.Vì vậy, sai lầm khá phổ biến ở 
nhiều em là rất tích cực học một số môn mà các em cho là quan trọng và yêu thích, còn 
các môn học khác lại sao nhãng, ít quan tâm và chỉ học để đạt yêu cầu, đủ điều kiện để 
lên lớp mà chưa phát huy được tinh thần tự giác học tập.
b. Thuận lợi và khó khăn trong dạy học Địa lí 7, 8
 - Thuận lợi:
 + Nội dung bài học trình bày một cách lôgic, mạch lạc.
 3 Qua cách trả lời trực tiếp ( qua trao đổi) và trả lời gián tiếp (qua phiếu điều tra), tôi 
có thể rút ra một số nhận xét như sau:
 - Hầu hết GV đều cho rằng: Sử dụng PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của 
HS đóng vai trò rất quan trọng (83.3%). Chính vì vậy, việc vận dụng PPDH theo hướng 
phát huy tính tích cực của HS đóng vai trò rất cần thiết trong giai đoạn hiện nay(66.7%). 
Các GV đều có thái độ nhận thức, quan tâm tích cực đến việc lựa chọn, xác định các 
PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS trong dạy học Địa lí ở trường THCS, 
việc xác định các PPDH phù hợp có vai trò rất quan trọng trong dạy học Địa lí.GV cũng 
thấy được vai trò của mình trong việc làm thế nào để HS có thể tích cực hoạt động, chủ 
động nắm vấn đề một cách logic, phát triển tư duy và rèn luyện kĩ năng địa lí một cách 
tốt nhất.
 Bảng 1.2. Nhận xét của GV về tinh thần, thái độ học tập và mức độ giải quyết 
vấn đề của HS khi GV vận dụng các PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học 
tập của HS trong dạy học Địa lí 7, 8 ở trường THCS.
Câu hỏi điều tra Phương án lựa chọn Số ý kiến Tỉ lệ (%)
Câu 1: Thái độ học tập của HS khi A. Rất tích cực 1 16.7
Thầy (cô) sử dụng PPDH theo B. Tích cực 2 33.3
hướng phát huy tính tích cực học tập C. Bình thường 3 50
của HS như thế nào? D. Không thích 0 0
Câu 2: Mức độ giải quyết vấn đề của A. Rất tốt 1 16.7
HS khi thầy (cô) sử dụng các PPDH B. Tốt 1 16.7
theo hướng phát huy tính tích cực C. Bình thường 4 66.6
học tập của HS là: D. Yếu 0 0
 - Khi vận dụng PPDH theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS, GV 
nhận thấy: HS tích cực nhận thức, tham gia hoạt động rất tích cực (16.7%) và tích cực 
(33.3%). Mặc dù, còn gặp nhiều khó khăn, bỡ ngỡ khi GV sử dụng đa dạng các phương 
pháp nhưng đa số cảm thấy thích thú, say mê với tiết học. Chính vì vậy, lớp học trở nên 
sôi nổi hẳn, HS được tham gia giải quyết bài học với kết quả rất tốt và tốt (33.4%) và HS 
cũng nắm khá tốt nội dung bài học. Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn một số HS quen với 
cách học cũ nên chưa chủ động khai thác tri thức nên kết quả chưa cao.
 - Các GV cũng nhận thấy rằng khi sử dụng các PPDH theo hướng phát huy tính 
tích cực của HS trong tiết học Địa lí, HS hiểu bài nhanh hơn, không khí lớp học sôi nổi 
hơn và kích thích được sự hứng thú học tập của HS nhiều hơn so với tiết học sử dụng chủ 
yếu là các PPDH truyền thống.
d. Về phía HS
 Bảng 1.3. Mức độ nhận thức, sự quan tâm của HS đối với việc sử dụng các 
PPDH theo hướng phát huy tính tích cực của HS.
Câu hỏi điều tra Phương án lựa chọn Số ý kiến Tỉ lệ (%)
Câu 1: Các em cho biết quan niệm A. Rất quan trọng 104 45.8
của mình về vai trò của việc đổi mới B. Quan trọng 114 50.2
PPDH hiện nay trong dạy học Địa lí C. Bình thường 9 4.0
 5 tố tạo nên tính tích cực. Tính tích cực sản sinh nếp tư duy độc lập. Suy nghĩ độc lập là 
mầm mống của sáng tạo. Ngược lại, phong cách học tập tích cực độc lập sáng tạo sẽ phát 
triển tự giác, hứng thú, bồi dưỡng động cơ học tập. Ta có thể khái quát thành sơ đồ sau 
đây:
 Nhu cầu
 Động cơ
 Hứng thú
 Tích cực Sáng tạo
 Tự giác Độc lập
 Tực
 Hình 1.1. Sơ đồ thể hiện tính tích cực học tập của HS 14, tr.114.
 Tính tích cực học tập biểu hiện ở những dấu hiệu như: Hăng hái trả lời các câu hỏi 
của GV, bổ sung các câu trả lời của bạn, thích phát biểu ý kiến của mình trước vấn đề nêu 
ra; Hay thắc mắc, đòi hỏi giải thích cặn kẽ những vấn đề chưa đủ rõ; Chủ động vận dụng 
kiến thức, kĩ năng đã học để nhận thức vấn đề mới; Tập trung chú ý vào vấn đề đang học; 
Kiên trì hoàn thành bài tập, không nản trước những tình huống khó khăn
 Tính tích cực thể hiện qua các cấp độ từ thấp lên cao như:
 - Bắt chước: Gắng sức làm theo mẫu hành động của thầy, của bạn
 - Tìm tòi: Độc lập giải quyết vấn đề nêu ra, tìm cách giải quyết khác nhau về một số 
vấn đề
 - Sáng tạo: Tìm ra cách giải quyết mới, độc đáo, hữu hiệu. 
b.1.2. Bản chất và đặc điểm dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của 
học sinh
* Bản chất
 Dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của HS hay nói cách khác là dạy 
học theo hướng “lấy học sinh làm trung tâm” có bản chất là đề cao hoạt động tích cực, tự 
giác, sáng tạo của HS trong quá trình nhận thức dưới sự tổ chức, điều khiển, chỉ đạo của 
GV, dạy học bằng các “hoạt động thông qua hoạt động” nghĩa là dạy học bằng các hoạt 
động thông qua hoạt động tự học, tự nghiên cứu của HS.
* Đặc điểm dạy học theo hướng phát huy tính tích cực học tập của học sinh
 - Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của HS 4, tr.83.
 Trong PPDH tích cực, người học – đối tượng của hoạt động “dạy”, đồng thời là chủ 
thể của hoạt động “học” – được lôi cuốn vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ 
đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ chứ không phải thụ động 
tiếp thu nhũng tri thức đã được GV sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống 
thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra 
 7 thường được áp dụng với các nội dung mới, chính vì vậy phương pháp này được lựa chọn 
để phục vụ cho việc dạy học Địa lí 7, 8. 
b.2.1.2. Đặc điểm
* Tiến trình thực hiện
 + Bước 1: Xác định vấn đề cần tiến hành đàm thoại.
 + Bước 2: GV xác định câu hỏi lớn tập trung vào trọng tâm của vấn đề.
 + Bước 3: HS nghiên cứu câu hỏi lớn, GV chia câu hỏi lớn thành các câu hỏi nhỏ, 
mỗi câu hỏi nhỏ là một khía cạnh để trả lời câu hỏi lớn.
 + Bước 4: Tổng kết các kết quả trả lời từ các câu hỏi nhỏ, đó đồng thời cũng là đáp 
án trả lời cho câu hỏi lớn.
 - Những yêu cầu đối với câu hỏi:
 + Câu hỏi phải có mục đích dứt khoát, rõ ràng, tránh những câu hỏi chung chung.
 + Câu hỏi phải bám sát nội dung cơ bản của bài. Chính vì vậy đòi hỏi GV phải lựa 
chọn kiến thức cơ bản, trọng tâm của bài để đặt câu hỏi.
 + Câu hỏi phải bám sát trình độ HS (đối với HS nhỏ tuổi tăng cường những câu hỏi 
sự kiện, HS lớp cao tăng cường câu hỏi đòi hỏi sự phân tích, so sánh).
 + Hệ thống câu hỏi trong đàm thoại gợi mở có thể dùng cho toàn bài, có thể dùng 
cho một mục cho một nội dung lớn. Trong hệ thống đó, các câu hỏi có liên kết chặt chẽ 
với nhau, câu trước là tiền đề cho câu hỏi sau, câu hỏi sau là sự kế tục và phát triển kết 
quả của câu hỏi trước.
* Ưu, nhược điểm
 - Ưu điểm:
 + Phù hợp với bài lên lớp của GV khi tiến hành giảng dạy các nội dung mới, tương 
đối khó, khá phức tạp đối với HS.
 + Có ý nghĩa tích cực trong việc gây hứng thú nhận thức và lôi cuốn HS tham gia 
một cách tự lực vào việc giải quyết vấn đề đặt ra, từ đó HS nắm bài vững hơn.
 + Nâng cao chất lượng học tập, rèn luyện kĩ năng hỏi đáp, kích thích tính sáng tạo.
 + Thông qua câu trả lời của HS, GV có điều kiện đánh giá mức độ nhận thức của 
HS.
 + Giúp HS biết giải quyết vấn đề một cách khoa học.
 - Nhược điểm:
 + Tốn nhiều thời gian.
 + Phương pháp này phụ thuộc vào hệ thống câu hỏi, nếu hệ thống câu hỏi không 
đáp ứng đủ các điều kiện sẽ dẫn đến tình trạng câu hỏi quá dễ hoặc quá khó không thành 
công cho buổi đàm thoại.
 + Phụ thuộc vào năng lực của GV, nếu khả năng giao tiếp không tốt sẽ làm không 
khí của tiết học trầm lắng, không khai thác tối đa tư duy của HS.
b.2.1.3. Ví dụ minh họa
 Bài 2. Sự phân bố dân cư, các chủng tộc trên thế giới
 Mục 1. Sự phân bố dân cư
 9